Pokaż filtry POWRÓT

Archiwum

Klasyfikacja groszy królewieckich Albrechta Hohenzollerna

 

Dariusz Pączkowski

 

Albrecht, margrabia brandenburski, ostatni wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego pochodził z domu Hohenzollernów. Mennictwo okresu krzyżackiego obejmuje lata 1511-1525. Monety bite w czasie jego zarządzania Zakonem znakowane były czteropolową tarczą Hohenzollernów, z naprzemienne położonymi białymi (wklęsłymi) i czarnymi polami (wypukłymi). Na awersie groszy emitowanych w mennicy królewieckiej do 1520 roku, widnieje czarny Orzeł z rozpostartymi skrzydłami zwrócony w prawo. Na piersi ma umieszczony herb Hohenzollernów. W otoku umieszczona jest tytulatura, którą rozpoczyna znak graficzny. Na rewersie w długi krzyż wpisana jest tarcza wielkiego mistrza. Na otoku w obwódce umieszczony jest napis zakończony datą emisji monety. Taki opis monety stanowi typ I groszy Albrechta Hohenzollerna emitowanych w okresie poprzedzającym wojnę prusko-polską w latach 1520-1521. W okresie wojny emitowano dwa rodzaje groszy, normalne i w formie klipy. Do produkcji tych pierwszych używano dotychczas wykorzystywany wzór ikonograficzny grosza, dodając do awersu herb Hohenzollernów, rozpoczynający napis w otoku. Drugi rodzaj groszy mający formę klipy, zawierał na awersie tarczę wielkiego mistrza, zaś na rewersie herb Hohenzollernów.

 

   

 

Rycina 1. Typ I grosza Albrechta Hohenzollerna

    emitowany przed wojną prusko-polską   

 

 

Rycina 2. Awers grosza typu I z tarczą Hohenzollernów 

         emitowany w czasie wojny prusko-polskiej

 

Od 1521 roku na awersie pojawia się osadzona na długim krzyżu tarcza z orłem brandenburskim, na którego piersi początkowo umieszczano literę A, później herb Hohenzollernów. W otoku umieszczona była tytulatura księcia. Rewers zawiera te same elementy heraldyczne jakie występowały do roku 1520. Tak przedstawiona moneta stanowi typ II groszy Albrechta Hohenzollerna z okresu krzyżackiego. 

 

  

 

Rycina 3. Typ II grosza Albrechta Hohenzollerna, emitowany po wojnie prusko-polskiej

 

W okresie krzyżackim grosze były emitowane nieprzerwanie w latach od 1513 do 1525. Do groszy Albrechta Hohenzollerna zalicza się także emisje groszy Fryderyka Saskiego z 1511-1513, roku kontrasygnowane tarczą Hohenzollernów. Pierwsza emisja groszy zawierających tytulaturę Albrechta jako mistrza krzyżackiego, pochodzi z 1513 roku. Grosze typu I po raz pierwszy zawierają datę ich emisji umieszczoną na rewersie i dzieli się je na VI odmian, różniących się znakiem rozpoczynającym tytulaturę awersu. W odmianie I tytulaturę rozpoczyna krzyż, a w odmianie II pojedyncza kula. Do odmiany III zalicza się monety z pierścieniem na początku tytulatury. Odmiana IV zawiera monety z dwoma pierścieniami, umieszczonymi jeden nad drugim. W 1519 roku pojawia się odmiana V, w której dwukropek rozpoczyna tytulaturę. W okresie wojny prusko-polskiej w latach 1520-1521, początek tytulatury mistrza zdobi tarcza Hohenzollernów (odmiana VI). W typie II grosza wyróżnia się XI odmian, w których wyróżnia się układy znaków międzywyrazowych oraz litery D, która ma różny kształt. 

 

Zapis tytulatury jest następujący: na awersie - ALBERTVS D G MAGISTER GENERALIS, na rewersie - SALVA NOS DOMINA (data emisji) i wykazuję bardzo dużą różnorodność stosowanych skrótów. Należy pamiętać, że emisja groszy w okresie krzyżackim przypada na czas kształtowanie się nowych, renesansowych cech monet. Wyraża się to przede wszystkim w liternictwie napisów otokowych. Litery o kroju gotyckim przeplatają się z literami o kroju łacińskim. Przykładowo litera A w latach 1513-1525 ma 12 różnych krojów. Opierając się na literaturze można przyjąć, że w okresie trzynastoletniej emisji groszy powstało 223 warianty napisowe. 

 

Osobnym zagadnieniem w klasyfikacji groszy Albrechta są grosze emitowane w formie klip, w czasie wojny prusko-polskie w 1520 i 1521 roku. Grosze takie, zwane klipingami, bite ze srebra niskiej próby, nie zawierały daty emisji. Wymiary takich klip były niewielkie: 14 mm x 15 mm.

 

 

 

Rycina 4. Klipa groszowa z okresu wojny prusko-polskiej w latach 1520-1521

 

 

Po sekularyzacji Zakonu dotychczasowe ziemie zakonne stają się świeckim Księstwem Pruskim. Po hołdzie lennym w 1525 roku, Albrecht von Hohenzollern obejmuje dziedziczną władzę książęcą nad Księstwem Pruskim, zwanym Prusami Książęcymi. W mennicy królewieckiej w latach 1529-1558 zaczęto emitować grosze o zmienionym wyglądzie. Na awersie umieszczono popiersie księcia w zbroi zwrócone w lewo. Nową legendę, dewizę IVSTVS EX FIDE VIVIT (Sprawiedliwy żyje z wiary) rozpoczyna tarcza z herbem Hohenzollernów, a kończy data emisji monety. Na rewersie w otoku umieszczony został czarny Orzeł brandenburski z literą S w kartuszu na piersi, symbolizujący podległość lenną. Tytulatura, tym razem książęca, została przeniesiona do rewersu i umieszczona na obwodzie. Tak opisana moneta stanowi typ III groszy Albrechta Hohenzollerna.

 

  

 

 Rycina 5. Typ III grosza Albrechta Hohenzollerna

emitowany w okresie książęcym w latach 1529-1558

 

W typie III groszy Albrechta Hohenzollerna wyróżnia się trzy odmiany portretu. Odmiana I portretu to wizerunek książęcy z krótką brodą. Odmiana II to książę Albrecht z długą i szeroko zakończoną brodą. Ostatnia, odmiana III przedstawia księcia z długą, zakończoną w szpic brodą, odstającą od piersi władcy. W odmianie I portretu wyróżnia się dwa warianty wizerunku księcia Albrechta Hohenzollerna różniące się długością krótkiej brody. Odmiana Ia występuje na groszach w latach 1529-1531. Książę nosi bardzo krótką brodę. Odmiana Ib z dłuższą brodą pojawiła się w 1531 roku i była wykorzystana do 1541 roku.

 

  

 

Odmiana I                                                     Odmiana II                                                      Odmiana III

 

Rycina 6. Odmiany portretu księcia Albrechta Hohenzollerna na groszach w latach 1529-1558

 

 

  ​

 

Wariant a                                                    Wariant b

 

Rycina 7. Dwa warianty odmiany I portretu księcia Albrechta Hohenzollerna, z krótszą i dłuższą brodą przyciętą w tzw. kancik.

 

Albrecht Hohenzollern przedstawiany jest na groszach w paradnej zbroi, której tylko fragment widoczny jest na portrecie. W wariancie A jest to szeroki obojczyk zbroi z rzędem nitów. W wariancie B pokazany jest fragment naramiennika z wygiętą do góry jego osłoną, charakterystyczną dla zbroi maksymiliańskiej. Obojczyk przedstawiony jest z dwoma szerokimi folgami i nitami zapięcia. Zapięcie widoczne jest jako jedna, dwie lub trzy równoległe, pionowe linie lub jedno szerokie puste miejsce. Wariant C prezentuje zbroję o liniowo zaznaczonej górnej krawędzi naramienniku i wysokiej obręczy zbudowanej z trzech folg. Górna krawędź obręczy jest odkuta w pleciony wzór. Każda folga ma dwa nity umieszczone po bokach zapięcia. W wariancie D zbroja ma cztery wąskie folgi bez nitów.

 

Rycina 8. Warianty zbroi książęcej na groszach z lat 1529-1558

 

 

Na rewersie groszy okresu książęcego centralne miejsce zajmuje Orzeł brandenburski zwrócony w prawo (kierunek z pozycji obiektu). Orzeł ma rozpostarte skrzydła zawierające po pięć dużych piór każde, szeroko rozłożone łapy z czterema szponami i duży rozłożysty ogon. Dziób orła jest otwarty, z wysuniętym jęzorem. W trakcie 29 lat przygotowywania stempli do "wybijania" groszy zmieniał się nie tylko wizerunek księcia Albrechta, ale także wizerunek orła. Na rycinie 8 przedstawiono ikonograficzny jego wzór występujący w dwóch odmianach A - bez cienkich lotek pomiędzy piórami, B - z cienkimi lotkami. Odmiana A, która była używana od 1529 roku, została zastąpiona odmianą B w 1532 roku. Na rycinie zaznaczono także te elementy budowy orła, jakie zmieniały się z czasie. 

 

 

Rycina 8. Wzór ikonograficzny Orła brandenburskiego na groszach Albrechta Hohenzollerna

występujący w dwóch podstawowych wariantach A - bez dodatkowych lotek, B - z cienkimi, dodatkowymi lotkami

 

 

 

Krótka charakterystyka elementów orła brandenburskiego jakie zmieniały się

w okresie 29 lat wybijania groszy królewieckich

 

 

1. Głowa orła

 

 

Głowa orła przedstawiona jest z wysuniętym jęzorem, upierzeniem szyi oraz grzebieniem. Początkowo głowa jest lekko podniesiona do góry (1), na późniejszych wyobrażenia pochylona w dół (3). Zmianie ulega upierzenie szyi, które staje się dłuższe, a sama szyja jest cienka (2). 

 

 

 

2-3. Ogon orła & upierzenie łap

 

 

Ogon orła zmienia swój kształt w zakresie dodania dodatkowej pary/par lotek o różnym kształcie. Także te już istniejące, długie lotki zawinięte na końcach do dołu, zmieniają kształt i rodzaj zakończeń. Rozdwojone zakończenie ogona stopniowo przechodzi w cieńszą, pojedynczą sterówkę. Uwagę zwraca także sposób połączenia dołu tarczy herbowej z literą S z początkiem ogona. Krawędzie tarczy przechodzą łagodnie w pierwsze, małe lotki, a między nimi zawieszony jest cienki początek ogona. Podobną sytuację mamy na rycinie 2 i 3. Na rycinie 4 krawędzie tarczy stykają się ze sobą i zawijają się do góry tworząc parę cienkich lotek. Na rycinie 5, krawędzie tarczy przechodzą w drugą, szeroką parę lotek, zawiniętych do dołu i rozdwojonych na końcach. Pierwsza, mała para lotek ogona jest doczepiona po bokach do dołu tarczy. 

 

Upierzenie łap także zmienia się w czasie, od długich pojedynczych piórek do krótkich piór przedstawionych za pomocą niewielkich nacięć.

 

4. Lotki skrzydła

 

 

Rycina zawiera cztery podstawowe wzory lotek skrzydeł orła brandenburskiego, jakie występują na rewersach groszy. (1) wokół stosiny ukośnie umieszczone są chorągiewki pióra. Stosina jest wypukła. (2) Stosina jest wklęsła i chorągiewki są tylko po jednej stronie. (3) Wklęsła stosina jest bardzo szeroka, po bokach chorągiewki. (4) Stosina jest wypukła, krótka chorągiewka jest po prawej stronie, długa po lewej.

5-6. Pokrywy skrzydeł i ich wygięcie

 

 

Pokrywy skrzydeł także zmieniają swój kształt, od piór tworzących jeden rząd z zaznaczoną linią zaczepu (1), do piór umieszczonych w dwóch rzędach (2), czasami pióra są puste w środku (3) lub tworzą jeden rząd bez zaczepu i mają różne zakończenia (4-5).

 

Na uwagę zasługuje także zmienne wygięcie skrzydeł, początkowo z wybrzuszeniem po środku, które zanika po kilku latach bicia groszy.

 

 

Jako znaków międzywyrazowych używano gwiazdek, których wielkość i kształt zmieniały się także w czasie emisji groszy. Dokładana analiza awersów i rewersów pozwala wyróżnić pięć rodzajów gwiazdek. Wyjątkowo w 1558 roku jedna z odmian portretu zawiera jako znaki międzywyrazowe owale, umieszczone na obu stronach monety.

 

 

Rycina 9. Znaki międzywyrazowe występujące na groszach Albrechta Hohenzollerna

 

 

W odróżnieniu od okresu krzyżackiego, w którym występuje duża różnorodność napisów otokowych, okres książęcy charakteryzuje się jednorodną formą zapisu legend w otoku. Jedynie na rewersie zakończenie tytulatury książęcej wykazuje cztery warianty nazwy PRVSSIAE. Sa to PRVSSI, PRVSS, PRVS oraz PRV.

Zagadnienie klasyfikacji groszy bitych w formie klip oraz monet kontrmarkowanych znakiem Albrechta Hohenzollerna oraz sprawy związane z działalnością mennicy królewieckiej będą przedstawione w osobnym poście.

 

Katalog groszy Albrechta Hohenzollerna z okresu krzyżackiego i książęcego znajduje się pod poniższym linkiem: https://kolekcjonerstwo.info/param1/1011/1013/katalog-groszy

 

 

Pisane w lutym-marcu 2023