Historia orta gdańskiego z 1608 roku - fakty i mity. Część 1. Literatura tematu

 

Norbert Grendel, Dariusz Pączkowski

 

Na najbardziej tajemniczym orcie gdańskim widnieje data 1608 rok. Do dzisiaj wciąż dyskusyjna i otwarta pozostaje kwestia czy jest to moneta wybita prawnie w mennicy gdańskiej czy też jest to późniejsze fałszerstwo? Jeden z kilku znanych egzemplarzy tej monety znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie i pochodzi z kolekcji monet hr. Sobańskiego. Niniejszy krótki post ma na celu przedstawienie chronologiczne informacji kiedy, kto i co napisał na temat tej tajemniczej monety. Po przeprowadzeniu dokładnej kwerendy gdańskich, pomorskich i niemieckich starodruków, zapisków rękopiśmiennych, katalogów zbiorów, opracowań i czasopism numizmatycznych należy stwierdzić, że pierwsza wzmianka na temat orta z 1608 roku pochodzi z katalogu zbioru Jakoba von Reichel, opublikowanego w 1842 roku. W katalogu zatytułowanym Die Reichelsche Münzsammlung in St. Petersburg. Zweiter Theil. Liefland, Curland und Polen 1842 pod pozycją 1111 znajduje się pierwszy opis monety z rozpisaną legendą awersu i rewersu. Legenda awersu kończy się skrótem PRV, a sam opis jest bardzo lakoniczny (Ryc. 1).

 

Rycina 1. Opis orta z 1608 roku w katalogu Reichela (Źródło zdjęć - zbiory prywatne LK)

 

Druga wzmianka na temat omawianej monety pochodzi z pracy Ignacego Zagórskiego Monety dawnej Polski jako też Prowincyj i miast do niej niegdy należących, z trzech ostatnich wieków zebrane, uporządkowane i z przywiedzeniem zródeł historycznych opisane przez Ig. Z. wydanej wspólnie z Edwardem Rastawieckim w Warszawie w 1845 roku. Zagórski wymienia na stronie 43 w pozycji 379 szereg roczników ortów gdańskich w tym z 1608 roku. Zapis ten brzmi następująco "Dziesiątaki takie, czyli ćwierć talary ortami zwane, znajdują się z lat: 1608, 609, 610, 11, 12, 13, 14, 15". Poza tym krótkim tekstem autor nie podaje żadnych dodatkowych informacji np. rozpisana legenda czy rysunek monety. Skąd Zagórski pozyskał informację o tym orcie? Zagórski znał katalog zbioru Reichela, a więc miał możliwość zapoznać się z informacją o naszej monecie. Otóż Zagórski pracując wspólnie z hr. Rastawieckim nad uporządkowaniem i opisaniem polskich monet od XVI wieku, prowadził w latach 1839-1851 bogatą korespondencję z Reichelem, od którego otrzymał jeden egz. katalogu, o czym jest wzmianka w jednym z listów. Z treści korespondencji wynika także, że Zagórski starał się pozyskać szereg odcisków na staniolu lub rysunków polskich monet, niezbędnych do zamieszczenia ich w swojej publikacji. Korzystając z katalogu wielokrotnie w korespondencji podawał numery katalogowe monet, których rysunki lub opisy były niezbędne do wykorzystania we własnym opracowaniu. W całej 13-letniej dość obfitej korespondencji nie ma jednak żadnej wzmianki o orcie z 1608 roku bądź prośby o odcisk monety. Czy z tego wynika, że Zagórski nie potrzebował dodatkowych informacji i zadowolił się tylko tym krótkim opisem katalogowym, czy są inne przyczyny dla których nie poświęcił większej uwagi tej monecie?

Rycina 2. Opis orta z 1608 roku pochodzący z pierwszej pracy Vossberga na temat monet gdańskich, zamieszczonej w czasopiśmie

Zeitschrift fur Munz-, Sigel- und Wappenkunde, wydanym w 1846 roku (Źródło zdjęć - zbiory prywatne DP)

 

Trzecia, najciekawsza informacja o orcie z 1608 roku pochodzi z pracy Friedricha Augusta Vossberga opisującej zbiór monet gdańskich od Zygmunta I Starego do Zygmunta III Wazy zamieszczonej w Koehne's Zeitschrift für Münz-, Sigel- und Wappenkunde. Berlin, Posen und Bromberg 1846. W pozycji 712 podany jest poszerzony opis monety z rozpisaną legendą awersu i rewersu (Ryc. 2). Precyzyjny, choć krótki opis rewersu, wskazuje, że Vossberg miał wiedzę jak wygląda rewers orta ze zbioru Reichela. Czy otrzymał dodatkowe informacje bezpośrednio od Reichela bądź widział jego monetę, tego nie wiadomo. Pewne jest tylko to, że chodzi o egz. ze zbioru Reichela ponieważ przy opracowaniu katalogu monet gdańskich korzystał z katalogów zbioru Radziwiłła, Reichela, Mathy'ego, Tysa, oraz szeregu innych publikacji zawierających wzmianki lub większe fragmenty poświęcone monetom gdańskim. Wartym jest odnotowania fakt, że Vossberg miał także wgląd w ważną pracę Marquardta Notiz über die Sammlung des Danziger Gymnasiums. Danzig 1846, w której podane są informacje o pochodzeniu zbioru numizmatycznego Gimnazjum Gdańskiego. Z krótkiego przeglądu historii i ofiarodawców wynika, że żaden z prywatnych zbiorów XVII bądź XVIII wieku, które weszły w skład zbioru Gimnazjum Gdańskiego zawierał orta z 1608 roku. W 1852 roku Vossberg wydaje ponownie poszerzoną wersję swojego opracowania jako osobną publikację wydaną w oficynie Danziger Verlagsgesellschaft Paula Rosenberga, a zatytułowaną Münzgeschichte der Stadt Danzig. Publikacja obejmuje mennictwo gdańskie od średniowiecza do Wolnego Miasta Gdańska. W dziale orty emitowane za Zygmunta III Wazy pod numerem 712 jest zamieszczony niezmieniony opis monety podany w artykułu w 1846 roku.

 

Następna publikowana informacja o orcie z 1608 roku pochodzi z pracy Karola Beyera Skorowidz Monet Polskich od 1506 do 1825 roku ułożony przez Karola Beyera w roku 1862. Praca został wydana dopiero w 1880 roku w Krakowie. Beyer podobnie jak Zagórski zamieścił w pozycji 417 bardzo lakoniczną informację, podając tylko lata emisji ortów gdańskich od 1608 do 1626 roku. Walery Kostrzębski jest następnym numizmatykiem, który w swoim rękopiśmiennym opracowaniu Katalog Monet Polskich odnotował orta z 1608 roku, powołując się na pracę Beyera jako źródło informacji. W rubryce -Kto posiada- wskazał, że ort ten znajduje się w zbiorach Gimnazjum Gdańskiego. Skąd Kostrzębski otrzymał taką informację nie wiadomo. W żadnej z dotychczasowych polskich publikacji nie było wskazane, kto jest posiadaczem naszego numizmatu. Czy Kostrzębskiemu były znane prace Vossberga, identyfikującego tylko jeden egz. (zbiór Reichela), tego nie wiadomo, ale z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że jest to tylko domniemanie posiadania orta przez Gimnazjum Gdańskie. Następną pracą wymieniającą orta z 1608 roku jest Podręcznik numizmatyczny zawierający amatorskie ceny monet od 1506 roku do 1795 roku opracowany przez Józefa Tyszkiewicza. Praca wydana została w 1890 roku w Poznaniu jako artykuł w Roczniku Towarzystw Przyjaciół Nauk Poznańskiego, tom XVII i zawiera m.in. ceny dla wszystkich roczników ortów gdańskich, w tym z 1608 roku. Ostatnią publikacją w XIX wieku odnotowującą naszego orta jest Handbuch der Polnischen Münzkunde autorstwa Maksa Kirmisa, opublikowaną w Poznaniu 1892 roku.

 

 

Rycina 3. Ogłoszenie Kahanego o chęci zakupu orta z 1608 roku zamieszczone w

Der Numismatiker, rok 1902, nr 8 (Źródło zdjęć - zbiory Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej)   

Rycina 4. Strona z katalogu aukcyjnego sprzedaży zbioru Zygmunta Chełmińskiego. W pozycji 457 wymieniony jest ort z 1608 roku 

(Źródło zdjęć - zbiory prywatne DP)

   

 

Rycina 5. Notatka z WNA, tom V (3) 1904 z informacją o ofercie sprzedaży orta z 1608 roku przez Kahane'go. 

(Źródło zdjęć - zbiory prywatne DP)

 

W roku 1902 dochodzi do ogłoszenia w Der Numismatiker, gdańskim miesięczniku ukazującym się w latach 1902-1915, anonsu o poszukiwaniu i zakupie orta z 1608 roku (Ryc. 3). Ogłaszającym był Saul Bail Kahane, założyciel czasopisma oraz gdański handlarz i numizmatyk. W 1904 roku dochodzi do szeregu wydarzeń w których bierze udział nasz tajemniczy ort. W kwietniu dochodzi do sprzedaży monety podczas aukcji zbioru numizmatycznego Zygmunta Chełmińskiego z Szarawki. W katalogu aukcyjnym w pozycji 457 odnotowany jest ort 1608, który został sprzedany, o dziwo, tylko za jedną markę (Ryc. 4). W kwartalnie wydawanym 3 (59) numerze Wiadomości Numizmatyczno-Archeologicznych, tom V (1904) ukazała się niewielka notatka w dziale KRONIKA informująca, że p. Kahane posiada egz. orta z 1608 roku i żąda za niego kilkaset marek (Ryc. 5). Niemal jednocześnie w numerze 10 i 11 (1904) Der Numismatiker ukazuje się ogłoszenie o chęci sprzedaży tego orta. Ofertę złożył wspominany już wcześniej S.B. Kahane. Pod koniec roku 1904 hr. Sobański zakupił w Gdańsku egz. orta z 1608 roku od "zamożnego tamtejszego przemysłowca". Ort ten został zinwentaryzowany przez Gumowskiego pod nr 4270 w rękopiśmiennym katalogu zbioru hr. Sobańskiego (Ryc. 6). Obecnie moneta jak i katalog znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Na rycinie 7 prezentowany jest awers i rewers tego egzemplarza. 

 

 

Rycina 6. Strona z rękopiśmiennego katalogu zbioru hr. Sobańskiego spisana przez M. Gumowskiego.

Pod pozycją 4270 wymieniony jest ort gdański 1608 rok (Źródło zdjęć - MNW)

 

Rycina 7. Ort gdański z 1608 roku pochodzący ze kolekcji hr. Sobańskiego. Obecnie w zbiorach MNW (Źródło zdjęć - MNW)

 

Kolejna publikacja, która wymienia rok 1608 jako datę pierwszej emisji ortów gdańskich jest Mennica Gdańska, autorstwa prof. Mariana Gumowskiego. Praca rozpoczęta jeszcze w latach pięćdziesiątych, przez dłuższy okres była znana tylko w rękopisie. W wersji drukowanej ukazała się w 1990 roku, już po śmierci Gumowskiego. Pod numerem 1078 i 1079 Gumowski wymienia dwa egz. ortów gdańskich z roku 1608 (Ryc. 8). Pierwszy egz. odpowiadający opisowi Vossberga 712, drugi jest egz. ze zbioru hr. Sobańskiego (MNW). Według Gumowskiego, obie monety posiadają identyczną legendę po obu stronach, różnią się zaś kształtem tarczy herbowej. Egz. Vossberga ma mieć tarczę owalną, podczas gdy ort ze zbioru hr. Sobańskiego tarczę podłużnie wyginaną. Jednak opis rewersu podany przez Vossberga w 1846 i 1852 jednoznacznie wskazuje, że dwa Lwy trzymają podłużną tarczę herbową - „Der von zwei Löwen gehaltene längliche Stadtwappenschild” w egz. który opisywał. Skąd taka duża rozbieżność pomiędzy opisem Vossberga a Gumowskiego? To zagadnienie będzie szerzej analizowane w części 2 historii orta z 1608 roku.

 

 

Rycina 8. Strona z pracy Mennica Gdańska Gumowskiego, w której wymienione są dwa orty gdańskie z 1608 roku 

o rewersach różniących się kształtem tarczy herbowej m. Gdańska (Źródło zdjęć - zbiór DP)

 

Następne opracowania zawierające informacje o orcie gdańskim pochodzą już z ostatnich lat i są to prace w części powołujące się na publikację Gumowskiego.

 

Kopicki E. Katalog podstawowych typów monet i banknotów Polski oraz ziem historycznie z Polską związanych. Tom II. Warszawa 1976.

Kamiński Cz., Kurpiewski J. Katalog monet Polskich 1587-1632. Zygmunt III Waza. Warszawa 1990.

Dutkowski J., Suchanek A. Corpus Numorum Gedanensis. Gdańsk 2000.

Muzeum Zamkowe w Malborku. Czar srebra i magia złota. W kręgu monet i medali Prus Królewskich. Katalog wystawy. Malbork 2007.

W pozycji II.2.33 pokazany jest ort z 1608 roku ze zbiorów MNW.

 

Shatalin I., Grendel N. Orty Zygmunta III Wazy. Wyd. 2 i 3. Kijów 2013-2015.

Shatalin I. Polish Orts 1608-1684. Lwów 2021.

We wszystkich 3 katalogach podany jest wizerunek orta z 1608 roku, niewiadomego pochodzenia, znajdujący się w prywatnym zbiorze.

 

Parchimowicz J., Wiązek W., Brzeziński M. Katalog ortów gdańskich. Szczecin 2020.

W katalogu zaprezentowano zdjęcia trzech egz. orta z 1608 roku. Pierwszy znajdujący się w zbiorach MNW, drugi prezentowany już w katalogu Shatalina, trzeci ort znajdujący się w zbiorach prywatnych. Ten ostatni egz. był oferowany na aukcji H.D. Rauch GmbH w Wiedniu, styczeń 2022, pozycja 531.

 

 

Pisane w marcu-kwietniu 2022.