Grosz gdański z 1548 roku Zygmunta I Starego

 

Norbert Grendel

 

Do napisania tego artykułu skłoniła mnie ostatnia licytacja tego grosza. Moneta została wystawiona na XIII aukcji firmy NumEdux pod numerem 31. Cena wyjściowa wynosiła 2.500,0 PLN, a została zakupiona za 12.000,0 PLN. Doliczając opłaty aukcyjne, cena końcowa wyniosła 14.160,0 PLN. Nie tylko wysokość uzyskanej ceny, ale powtarzające się dane o rzadkości w opisach tego i innych sprzedanych wcześniej egzemplarzy, skłoniły mnie do bliższego przyjrzenia się informacjom opisującym tę monetę. Przy okazji chciałem przeanalizować ją pod kątem różnic stemplowych mając na względzie ilość egzemplarzy jakie były odnotowane w różnych katalogach aukcyjnych - starych i nowych. Ponieważ ku mojemu zaskoczeniu, liczba notowań nie jest taka mała, od zestawienia tych notowań zacznę.

 

 

 

Rycina 1. Grosz gdański z 1548 roku z aukcji Numedux

 

Do połowy XIX w. brak jest informacji o roczniku 1548 wśród groszy gdańskich. Friedrich August Vossberg (1800-1870) w swoim pierwszym artykule poświęconym mennictwu gdańskiemu  Zygmunta I Starego, opublikowanym w 1841 roku w czasopiśmie Zeitschrift für Münz-, Siegel- und Wappenkunde, tom I. zawarł zestawienie wszystkich znanych mu odmian w ramach poszczególnych roczników groszy. Nie wymienił jednak rocznika grosza z 1548. W napisanych w 1846 uzupełnieniach do artykułu, zamieszczonych w VI. tomie tego czasopisma nadal brak było informacji o tym roczniku. Również próżno szukać informacji o tym groszu w publikacji książkowej zatytułowanej Münzgeschichte der Stadt Danzig, z 1852 roku. Dopiero w artykule zamieszczonym w czasopiśmie Berliner Blättern für Münz-, Siegel- und Wappenkunde, Heft 6. z 1865 roku, pod tytułem Nachträge zur Münzgeschichte Danzigs została umieszczona wzmianka o roczniku grosza z 1548 roku,  dodając informację, że grosz jest w posiadaniu Karola Beyera z Warszawy. Egzemplarz ten ma następujące cechy legendy: PRVS/GEDANENS.

 

 

Rycina 2. Fragment strony z publikacji Vossberga, gdzie wykaz groszy gdańskich Zygmunta I Starego kończy się na roczniku 1540. Dopisek o roczniku 1548 powstał zapewne po 1865 roku z adnotacją, że rocznik tego grosza występuje w katalogu Tysa

(wpis właściciela publikacji, którym nie był Vossberg)

 

 

 

Rycina 3. Fragment z uzupełnienia katalogu groszy gdańskich Zygmunta I Starego wydanego w 1865 roku w Berlinie,

wskazującego, że grosz z1548 roku znajdował się w zbiorze Karola Beyera

 

Dopiero pod koniec XIX w. pojawiają się kolejne, informacje zawarte w opracowaniach numizmatycznych. Emeryk Hutten-Czapski w III tomie opisu swojej kolekcji monet i medali z 1880 roku, pod pozycją 5675 wymienia jednego grosza z odwołaniem się do Vossberga, nr 456a. W kolejnym, IV tomie zbiorczej monografii z 1891, w pozycji 9365 pojawia się inny egzemplarz grosza, mający awers z końcówką legendy PR. Obu monetom przypisano rzadkość R7. Józef Tyszkiewicz, autor Podręcznika numizmatycznego zawierającego ceny amatorskie monet polskich od 1506 do 1795 roku wymienia grosza z roku 1548 z wyceną 40 marek w złocie czyli bardzo wysoką co świadczy o dużej rzadkości monety. Publikacja wydana została w 1890. Badacz mennictwa gdańskiego, Emil Bahrfeldt, w monumentalnym opracowaniu zbioru malborskiego Münzen und Medaillen Sammlung in der Marienburg, Tom V, Danzig 1910 wymienia dwa egzemplarze grosza pod pozycjami 7968/7969 z legendą PRVS/GEDANENS. Drugi egz. dodatkowo nie ma przerywnika (powinien być trójlistek) pomiędzy POLO – DO na awersie.

 

 

Rycina 4. Fragment katalogu zbioru malborskiego opracowanego przez Bahrfeldta, w którym wymienione są dwie odmiany napisowe grosza z 1548 roku.

 

Spośród licznych aukcji kolekcji numizmatycznych, tylko niektóre zawierały w wykazach grosza gdańskiego z 1548 roku. Poniżej zestawiono te kolekcje, które posiadały wspomnianą monetę:

• Kolekcja Mathy’ego, Gdańsk 1858 – poz. 2170 z opisu aukcyjnego wynika, że ten egzemplarz różni się od opisanego przez Vossberga, brakiem kreseczki w literze A. PRVS/GEDΛN lub GEDΛNENS?
• Kolekcja Henryka Steckiego, Frankfurt 1873 – poz. 787 z legendą PRVS/GEDANENS
• Kolekcja Jana Stupnickiego, Wiedeń 1896 – poz. 231, egz. z PRVS/GEDANENS
• Kolekcja Otto Kubickiego, Frankfurt 1908 – poz. 156, egz. w stanie s.s. z legendą PRVS/GEDANENS z powołaniem się na katalog Czapskiego, Cz.5675
• Kolekcja Karla Rudolpha, Frankfurt 1914 – poz. 409 w stanie schön I powołaniem się na katalog Czapskiego, Cz. 5675.
• Kolekcja Mariana Frankiewicza, Berlin 1930 – poz. 85 w stanie vorz. także legenda z PRVS/GEDANENS i odwołanie się do Czapskiego, Cz.5675
• Kolekcja Wiktora Chomińskiego, 1932 Frankfurt – poz. 93 PRVS/GEDΛNENS, Cz.5675 powołanie się na katalog Czapskiego do pokazania rzadkości monety. Jak widać moneta na rewersie ma zapis GEDΛNENS z odwróconą literą V zamiast A.
• Kolekcja Henryka Karolkiewicza, USA, 2000 – poz. 2108 (lot 7 monet) Gum.567, Kop.7326, Cz.5675, DS.70b. Brak zdjęcia uniemożliwia określenie zapisu legendy monety

 

 

Rycina 5. Strona z katalogu Mathy'ego z groszem gdańskim z 1548 roku pod numerem 2170, z dodatkowym wyjaśnieniem o braku kreski w literze A w wyrazie GEDAN. Z wyjaśnienia wynika, że dla porównania przywołany jest grosz ze zbioru Beyera. Grosz Mathy'ego jak wynika z zapisu nazwę miasta ma zapisaną jako GEDAN, co jest bardzo rzadkim wariantem napisowym (o ile nie jest to pomyłka)

 

Z przywołanych opracowań/katalogów wynika, że istnienie grosza gdańskiego z 1548 roku zaczęto odnotowywać dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Z tego też powodu jego stopień rzadkości był oceniany bardzo wysoko i ustalony na R7. Bardziej współczesne opracowania także bazujące na katalogu Czapskiego określają rzadkość tego grosza ponownie na R7. Zalicza się do nich fundamentalne opracowanie typologiczne monet polskich Kopickiego. Po 1989 roku na aukcjach monet w Polsce pojawiło się kilkanaście sztuk grosza gdańskiego z 1548 roku. Przytoczone dane pokazują, że grosz z tego rocznika mimo wysokiego stopnia rzadkości jednak pojawiał się co pewien czas na rynku. W związku z nasileniem się tego zjawiska, należy się zastanowić, czy rzeczywiście grosze gdańskie z 1548 roku są tak rzadkie jak określił to Czapski i czy nie powinno się zweryfikować rzadkości monety przeprowadzając analizę odmian stemplowych.  Po oddzieleniu sztuk, które powielały się na kolejnych aukcjach, do opracowania zostało użytych 23 zdjęć monet. Bardzo ważna informacja. Poza kwerendą w MN w Warszawie nie były przeprowadzone badania w innych muzeach. Natomiast ilość monet w warszawskim muzeum dobitnie pokazuje, że grosze gdańskie z 1548 roku nie są aż tak wielką rzadkością. 

 

Analiza znanych egzemplarzy pokazuje, że na nich wszystkich mamy do czynienia z jednym typem portretu króla Zygunta I Starego, który występuję w kilku odmianach stemplowych wizerunku. Istnieją co najmniej 4 odmiany stemplowe wizerunku króla, które były wykorzystywane do utworzenia stempli awersu z różnymi odmianami legendy.

 

Rycina 6. Odmiany stemplowe wizerunku krola Zygmunta I Starego występujące na groszach z 1548 roku. 

 

Porównując materiał zdjęciowy dostrzegamy dwie korony, umieszczonej na rewersie. W odmianie A mamy do czynienia z trzema fleuronami, a w odmianie B z pięcioma fleuronami. W obu odmianach także różne są sposoby umocowania fleuronów na obręczy korony. 

 

Rycina 7. Dwie odmiany korony wchodzącej w skład herbu m. Gdańska

 

Legenda Av. zawiera trzy warianty zakończenia napisu: PR/PRV/PRVS, natomiast legenda Rv. dwa warianty zakończenia: GEDANEN/GEDANENS. Nie jest rozstrzygnięta kwestia czy grosz ze zbioru Mathy'ego ma nzawę miasta zapisaną jako GEDAN czy GEDANENS. Różna jest rozeta umieszczona w otoku nad h. Gdańska. Ozdobnik rozpoczynający legendę po stronie awersu to prosta, składająca się z sześciu ramion gwiazdka. Ozdobnik na rewersie - kwiatek 6 płatków + środek. Najlepszym przykładem jest ozdobnik z grosza wystawionego na aukcji Chomińskiego, na którym widać idealnie odwzorowane linie poszczególnych płatków i ich zgięć. Obieg monety wpływał na wytarcie i większość groszy ma bardziej płaskie wnętrze. A na najbardziej obiegowych monetach wygląda to jak jedna kula. Natomiast przerywnik w napisach otokowych ma zawsze kształt trójlistka ale występuje w dwóch wariantach: mały i duży znak. Poniżej zestawiono ilość sztuk monety, przypadających na jeden zestaw wariantów legendy:

 

Wariant 1 – PR / GEDANEN - (3 szt.)

Wariant 2 – PR / GEDANENS - (1 szt.)

Wariant 3 - PRV / GEDANENS - (3 szt.)

Wariant 4 - PRVS / GEDANEN odmiana B korony - (3 szt.)

Wariant 5 - PRVS / GEDANEN - (2 szt.)

Wariant 6 - PRVS / GEDANENS - (2 szt.)

Wariant 7 - PRVS / GEDΛNENS - (9 szt.)

 

 

   

   

  

  

 

 

Rycina 8. Znane odmiany napisowe legendy na groszu gdańskim z 1548 roku

 

Jak wynika z zestawienia korona z odmianą B, występuje tylko w wariancie 4. Natomiast jedynie w wariancie 7 spotyka się Λ zamiast typowej litery A. Ilość uwzględnionych sztuk została podana w nawiasach. Proszę pamiętać, że nie zostały dodane egzemplarze z kilku zbiorów muzealnych oraz na pewna ilość monet która mogła nie być odnotowana przeze mnie. Dlatego uważam, że należy przyjąć, że grosze gdańskie tego rocznika rzeczywiście należą do monet rzadkich, ale ich stopień rzadkości powinien wynosić R5 dla odmian z koroną A oraz R6 dla odmiany/wariantów legendy z koroną B.