Analiza występowania trojaków Stefana Batorego na rynku aukcyjnym

 

Norbert Grendel

 

Stefan Batory 14 grudnia 1575 został ogłoszony królem Polski. 1 maja 1576 w katedrze wawelskiej biskup Stanisław Karnkowski udzielił Stefanowi Batoremu ślubu z Anną Jagiellonką i koronował na króla Polski. Władca zmarł 12 grudnia 1586 w Grodnie. Pogrzeb w katedrze wawelskiej w krypcie pod kaplicą Mariacką odbył się 23 maja 1588. Batory jako władca nosił tytuł: Stephanus Dei Gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviase, Samogitiae, Livoniae, Kijoviae, Wlhyniae, Podoliae et Princeps Transylviae etc.

 

 

Rycina 1. Portret Stefana Batorego jako króla polskiego

 

Zgodnie z ordynacją menniczą ze stycznia 1580 roku z grzywny krakowskiej miało wychodzić trochę ponad 82 sztuki trojaków, których średnia waga powinna wynosić 2,4 g. Natomiast zawartość srebra miała być z próby 13 i ½ łutów. Za panowania Stefana Batorego były otwarte następujące mennice, w których wybijano trojaki:

 

 

Następujące archiwa zostały wykorzystane w celu zebrania danych: WCN, Niemczyk, GNDM, Onebid, PDA (katalogi), Hobbysta, Wonsik, acsearch.info. Przy czym liczba pozycji z Onebid została zmniejszona o monety z WCN i GNDM. W podanych danych mogą występować niewielkie błędy spowodowane złym opisem aukcyjnym, czy też wynikiem wyszukiwarki. Jednak w całej skali będzie to niewielki promil, nie wpływający na ogólny wynik. Należy przyjąć, że X monet powtarza się w kolejnych aukcjach. Orientacyjnie uznałem, że jest to wartość na poziomie 10-15%. Oczywiście przy dokładnej analizie poszczególnych typów/odmian ta wartość może okazać się inna w pojedynczych przypadkach. Niemniej uważam, że to będzie niewielki błąd statystyczny. W tabelach i na wykresie nie zostało to uwzględnione. Dodatkowo trzeba pamiętać, że nie zostały doliczone egzemplarze z aukcji allegro, handlu na targach czy sprzedaży w innej formie.

 

 

Co się rzuca w oczy? Główny udział trojaków wileńskich w latach 1581-82. Kolejny rok to malejąca tendencja, ale jeszcze wysoki poziom. Potem spadek w porównaniu do szczytu, ale oprócz ostatniego roku wysoka stała produkcja. Ryga i Poznań mają ogromny wzrost w 1586 roku względem wcześniejszych lat. Olkusz jak Wilno trzyma w większości równomierny poziom produkcji. Jedynie w 1579 i 1581 (okazuje się, że to niedoceniany rocznik tych trojaków) wartości mocno odbiegają od średniej. O ile pierwszy rok bicia nie powinien dziwić, ponieważ reforma jeszcze nie była oficjalnie ogłoszona. Mennica dopiero startowała z produkcją tego nominału. To już spadek 50% w 1581 względem 1580 mocno zastanawia. Czy faktycznie mennica wtedy mniej wytwarzała trojaków? Nie wiem.

 

 

 

Tabela 6. Rozkład występowania trojaków na aukcjach z podziałem roczników na poszczególne mennice

 

 

Najbardziej widoczny jest praktycznie stały wzrost produkcji trojaków. Jedynie w 1584 następuje niewielkie zahamowanie, które z nawiązką wzrasta w kolejnym roku, by w następnym wystrzelić jeszcze mocniej. Kolejna sprawa, która wychodzi z powyższych danych to mniejsza ilość trojaków z mennic koronnych. Nawet po zliczeniu Olkusza i Poznania to w 1584 Wilno i tak ma więcej, a w kolejnych latach miejska mennica w Rydze. To samo jeśli zsumujemy wszystkie lata. Mennice koronne mimo, że łącznie pracowały 11 lat, to i tak tych monet pojawia się mniej niż trojaków ryskich czy litewskich.

 

 

 

Razem daje to nam 6510 odnotowanych aukcji.

Przypominam, że należy pamiętać, że jakiś procent monet powtarza się w notowaniach. Przyjąłem wartość 10-15%. Dodatkowo spis nie obejmuje transakcji na allegro, w mniejszych sklepach czy na różnego typu targach. Dlatego ilość trojaków Batorego na pewno jest wyższa niż wskazują powyższe informacje.

Pomimo tych niepełnych danych, śmiało można uznać, że skala rzadkości monet jest błędna. Ponieważ większości trojaków przypisuje się R lub R1. Co według przyjętej skali oznacza, że zachowało się minimum 15 tys. monet jednej odmiany! Natomiast uzyskane liczby ewidentnie pokazują coś zupełnie innego. Nawet jeśli założymy, że należy powiększyć uzyskaną sumę wszystkich trojaków razy 3. Tak powinno się przyjmować w opracowaniach katalogowych, że jeśli znamy X egzemplarzy to przynajmniej x3 istnieje naprawdę. To w przypadku trojaków Batorego prawdopodobna  suma tych monet wynosi 15 tys. Czyli tak naprawdę jest to maksymalna granica R2. Natomiast jeśli spojrzymy na to z podziałem na roczniki to te wartości będą jeszcze niższe. Nie mówiąc już o rozpatrywaniu na poszczególne typy czy odmiany.

Cały artykuł ma na celu jedynie pokazanie szacunkowej ilości dostępnych na rynku numizmatycznym trojaków. A nie jest w żadnym wypadku próbą ustalenia nowych stopni rzadkości. Nie można zapominać o zbiorach muzealnych, gdzie może występować spora ilość z któregoś rocznika czy mennicy.

 

Jako uzupełnienie powyższych wyliczeń dodam informację o trojakach z odnotowanych skarbów. Tutaj te liczby nie są pełne, ponieważ część znalezisk mogło nie zostać dokładnie opracowanych. Do tego w obecnych czasach dochodzą spore ilości monet wykopywanych przez poszukiwaczy na terenach dawnych Kresów.

 

 

 

 

 

Ciekawym spostrzeżeniem wyłaniającym się z wykresów jest porównanie trojaków z datą 1579. Okazuje się, że liczba aukcji jest mniej więcej na tym samym poziomie. Jednak jednostkowy charakter emisji Gdańska oraz niespotykany na innych monetach portret króla cieszy się wielką estymą. Dodatkowo swoje robią oceny stopnia rzadkości (R5) gdańskich trojaków. Co przekłada się na zainteresowanie oraz na zupełnie inny pułap licytacji.

Na drugim biegunie znajduje się rocznik 1580 z mennicy olkuskiej. Można by rzecz, że legendarny rok, bo to w nim znajduje się ogrom niuansów. Po stopniach rzadkości, zainteresowaniu na aukcjach, można pomyśleć, że to bardzo rzadkie monety. I w większości tak jest, ale jednak łączna ilość notowań aukcyjnych zaskakuje.

Również warto podkreślić bardzo znikomą ilość monet poznańskich z 1584 oraz przede wszystkim trojaków ryskich z 1581.

Teoretycznie można pokusić się o tezę, że produkcja trojaków litewskich i ryskich była zdecydowanie większa w porównaniu do koronnych. Co mogło być efektem funkcjonowania mennic za Zygmunta Augusta, czyli praktycznie monopolu mennicy wileńskiej. Stąd mennica na Litwie od razu była gotowa do dużej wydajności. Natomiast w Rydze od lat funkcjonowała mennica, która biła monety chociażby w okresie tzw. autonomii Wolnego Miasta.

Na koniec nie sposób nie wspomnieć o dwóch trojakach Batorego, które są bardzo rzadkie. Pierwsza moneta to nie wymieniony przeze mnie w tabelach trojak malborski z 1585 roku.

MNW posiada dwa egzemplarze tej monety. Trojak do obejrzenia na stronie muzeum:

https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/16661

 

Tylko raz jedyny pojawił się taki trojak na aukcjach. Miało to miejsce na 10 aukcji Antykwariatu Numizmatycznego Michał Niemczyk odbywającej się w 2016 roku. Moneta bardzo dobrze zachowana.

 

 

Natomiast drugi trojak to tzw. jednostronna odbitka z mennicy gdańskiej 1582. Iger w swoim katalogu dodał adnotację:

Prawdopodobnie jest to numizmat wytworzony w XIX wieku.

Moneta dużo bardziej znana i przede wszystkim łatwiej dostępna, ponieważ w ostatnich latach kilkukrotnie pojawiła się na aukcjach czy to krajowych, czy też zagranicznych. Dodatkowo w katalogach starych zbiorów też była odnotowana. Znane odbitki samego rewersu są wykonane z miedzi, srebra i złota.

 

Pisane w marcu 2023